अफगानिस्तानमा हालै पाकिस्तानको हवाई आक्रमणमा आठ जनाको मृत्यु भएपछि तालिबानले पाकिस्तानको सीमा चौकीमा जवाफी हमला गर्न थालेको छ। अहिले दुई पक्षबीचको तनाव कम भए पनि दुई छिमेकीबीचको सम्बन्धमा गहिरो अविश्वासको कारणले थप झडप हुने कुनै ग्यारेन्टी छैन ।
‘सफ्ट पावर’ कूटनीतिको एउटा प्रमुख औजार, शिक्षाले सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई प्रवर्द्धन गर्न मात्र नभई विश्वव्यापी ज्ञानको खाडलमा पुलको रूपमा काम गर्छ।

सफ्ट पावर शब्द पहिलो पटक अमेरिकी राजनीतिशास्त्री जोसेफ न्येले प्रयोग गरेका थिए। आफ्नो पुस्तक 'बाउन्ड टु लीड' मा, उनले यसलाई "जबरदस्ती वा भुक्तानीको सट्टा आकर्षण मार्फत प्राप्त गर्न सक्ने क्षमता" भनेर वर्णन गरेका छन्।

उनका अनुसार सफ्ट पावरको स्रोत देशको संस्कृति, राजनीतिक आदर्श र नीतिको आकर्षणमा हुन्छ । भारतको लागि, तथापि, IITs र IIMs जस्ता विश्वव्यापी रूपमा मान्यता प्राप्त संस्थाहरूले देशको शैक्षिक उत्कृष्टतालाई विश्वमा देखाउन महत्त्वपूर्ण सफ्ट पावर उपकरणको रूपमा सेवा गर्छन्।

उच्च शिक्षा क्याम्पसहरू स्थापना गर्नु पछाडिको उद्देश्य

विदेशी किनारमा उच्च शैक्षिक संस्थाहरू स्थापना गरेर, भारतले अन्तर्राष्ट्रिय क्याम्पसहरूबाट विद्यार्थी र संकाय विविधताका कारण शिक्षा र अनुसन्धानको गुणस्तर बढाउँदै शिक्षाको शक्ति गृहको रूपमा विश्वव्यापी रूपमा आफ्नो प्रतिष्ठा बढाउने लक्ष्य राखेको छ। यसले विश्वभरका अन्य शीर्ष-स्तरका शैक्षिक संस्थाहरूसँग अनुसन्धान सहकार्यलाई अझ गहिरो बनाउन पनि काम गर्नेछ।

साथै, अफ्रिका, खाडी र अन्य विदेशी देशहरूमा विश्व-स्तरीय शिक्षा ल्याउने भारतको प्रयासले स्थानीय अर्थतन्त्रमा लगानी आकर्षित गर्न र नवप्रवर्तन र उद्यमशीलताको संस्कृतिलाई बढावा दिनको लागि दूरगामी प्रभाव पार्नेछ।

धेरै आईआईटीहरूले आफ्नो माटोमा आफ्नो क्याम्पसहरू स्थापना गर्न विदेशी देशहरूबाट अनुरोधहरू प्राप्त गरिरहेका छन्। थाइल्यान्ड, भियतनाम, मध्य पूर्व र अफ्रिकी देशहरूले आईआईटी क्याम्पसहरू बनाउन चासो देखाएका छन्।

आईआईटी मद्रासले श्रीलंकामा क्याम्पस स्थापना गर्न मैदान तयार गर्दैछ। यसले पहिले नै तान्जानियाको जान्जीबारमा एउटा क्याम्पस स्थापना गरिसकेको छ जहाँ अक्टोबर २०२३ को अन्तिम हप्तामा कक्षाहरू सुरु भएको थियो।

२०२३ मा अबु धाबीमा आफ्नो पहिलो अपतटीय क्याम्पस स्थापना गर्ने IIT दिल्लीले खाडी देशको अनुसन्धान र शैक्षिक इकोसिस्टममा योगदान पुर्‍याउनको लागि युएईमा रहेको क्याम्पसलाई अनुसन्धान केन्द्रित बनाउने प्रयास गरिरहेको छ।

फेब्रुअरी 13 मा, प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी, UAE भ्रमणको क्रममा, IIT दिल्ली-अबु धाबी क्याम्पसका विद्यार्थीहरूको पहिलो ब्याचसँग कुराकानी गरे। आफ्नो भाषणमा प्रधानमन्त्रीले भने, "यस (आईआईटी दिल्ली-अबु धाबी क्याम्पस) ले भारत र यूएई बीचको द्विपक्षीय सहयोगको नयाँ अध्याय मात्र सुरु गर्दैन, तर दुई देशका युवाहरूलाई एकसाथ ल्याउँछ।"

IITs बाहेक, भारतको राष्ट्रिय फोरेन्सिक विज्ञान विश्वविद्यालय (NFSU) ले पनि जिन्जा, युगान्डामा आफ्नो विदेशी क्याम्पस स्थापना गरेको छ; यसको उद्घाटन विदेश मन्त्री एस जयशंकरले अप्रिल १२, २०२३ मा गरेका थिए।

युगान्डा पीपुल्स डिफेन्स फोर्ससँगको सहकार्यमा स्थापित क्याम्पसले यी क्षेत्रहरूमा अनुसन्धानलाई बढावा दिँदै फोरेन्सिक विज्ञान, व्यवहार विज्ञान, साइबर सुरक्षा, डिजिटल फोरेन्सिक र सम्बद्ध विज्ञानहरूमा पाठ्यक्रमहरू प्रदान गर्नेछ।

NEP 2020 र भारतीय शिक्षाको अन्तर्राष्ट्रियकरण

हालैका वर्षहरूमा, भारतीय शिक्षाको अन्तर्राष्ट्रियकरण वरपरको कथामा उल्लेखनीय परिवर्तन भएको छ। राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०२० ले भारतीय संस्थाहरूलाई विश्वव्यापी मापदण्डहरू हासिल गर्नमा जोड दिन प्रोत्साहित गर्छ।

यसले विभिन्न उपायहरू तोक्छ, जसमा अनुसन्धान र शिक्षण सहयोग र विदेशी उच्च शिक्षा संस्थाहरूसँग संकाय र विद्यार्थी आदानप्रदानहरू समावेश छन्; यसले उच्च प्रदर्शन गर्ने भारतीय विश्वविद्यालयहरूलाई अन्य देशहरूमा क्याम्पसहरू स्थापना गर्न प्रोत्साहित गर्दछ। यसलाई ध्यानमा राख्दै, आईआईटी मद्रास-जान्जीबार र आईआईटी दिल्ली-अबु धाबीले तान्जानिया र यूएईका विद्यार्थीहरूलाई अत्याधुनिक कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराउने लक्ष्य पूरा गर्ने लक्ष्य राखेका छन्।

सीप र क्षमता निर्माण मार्फत भारतको संलग्नता

यद्यपि IITs को विदेशी क्याम्पसहरू भर्खरै स्थापना गरिएको छ, विकासशील कौशल र क्षमताहरू सधैं दक्षिण एसिया, दक्षिण पूर्व एशिया, अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिकाका देशहरूसँग भारतको संलग्नताको हिस्सा भएको छ। भारत प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोग (ITEC) जुन 1964 मा सुरु भएको थियो, क्षमता निर्माण र सीपको क्षेत्रमा नयाँ दिल्ली र विकासोन्मुख देशहरू बीचको सहयोगको प्रमुख स्तम्भ भएको छ।

ITEC, एक माग-संचालित कार्यक्रम जसले भारतको सफ्ट पावर कूटनीतिको एक महत्वपूर्ण हात प्रतिनिधित्व गर्दछ, विकासशील देशहरूको आवश्यकताहरू पूरा गर्न नवीन प्राविधिक सहयोगमा निर्भर गर्दछ। 60 वर्ष पहिले यसको सुरुवात भएदेखि, लगभग 160 देशका हजारौं विद्यार्थीहरू र पेशेवरहरूले ITEC कार्यक्रमबाट लाभान्वित भएका छन्।

विकासोन्मुख देशहरूका पेशेवरहरूलाई भारतमा उत्कृष्टताका विभिन्न केन्द्रहरूमा नागरिक र रक्षा दुवै, अद्वितीय प्रशिक्षण पाठ्यक्रमहरू प्रस्ताव गरिन्छ। नागरिक क्षेत्रमा, प्रस्तावित तालिममा आईटी, ग्रामीण विकास र संसदीय अभ्यासहरूदेखि उद्यमशीलता, समुद्री र वैमानिकी इन्जिनियरिङ आदि सम्मका विभिन्न विषयहरू समावेश छन्।

रक्षामा, तालिमले सुरक्षा र रणनीतिक अध्ययन, रक्षा व्यवस्थापन, समुद्री र एरोनोटिकल इन्जिनियरिङ, रसद र व्यवस्थापन जस्ता क्षेत्रहरू समेट्छ। भारतको अग्रणी आईमा छोटो र दीर्घकालीन पाठ्यक्रमहरूमा अध्ययनको लागि 12,000 भन्दा बढी छात्रवृत्तिहरू